Τελετουργική και θρησκευτική χρήση ψυχοτρόπων στην Αρχαία Ελλάδα
Η παρουσία των ψυχοτρόπων ουσιών στον ανθρώπινο πολιτισμό χρονολογείται τουλάχιστον από τη νεολιθική περίοδο, με τους σπόρους οπίου παπαρούνας να είναι εμφανείς στην Ισπανία πριν από το 4000 π.Χ.. Η κάνναβη χρονολογείται τουλάχιστον από το 3500 π.Χ. και χρησιμοποιούνταν όχι μόνο για τις μεθυστικές της ιδιότητες, αλλά και για ιατρικούς και πρακτικούς σκοπούς (π.χ. για την κατασκευή σχοινιών). Η χρήση διαφόρων ψυχοτρόπων ουσιών υπό την ομπρέλα της θρησκείας στον αρχαίο κόσμο είναι ελαφρώς πιο αμφιλεγόμενη, ιδίως στην περίπτωση της αρχαίας Ελλάδας. Η ρητή χρήση δεν αναφέρεται πάντα άμεσα στα αρχαία κείμενα και οι όποιες ενδείξεις μπορούν να αντληθούν προέρχονται από την εικονογραφία, τα αντικείμενα και τη βοτανική πιθανότητα.
Το θέμα είναι δελεαστικό- συχνά, οι σύγχρονες ιστορίες και αναπαραστάσεις της αρχαίας ελληνικής θρησκείας την παρουσιάζουν ως μυστηριώδη, φανταστική και ερεθιστική (βλέπε John William Waterhouse). Αν προσθέσουμε και την πιθανότητα ότι οι αρχαίοι έκαναν και χρήση ψυχοτρόπων ουσιών κατά τη διάρκεια των τελετών τους έχουμε όντως μια ενδιαφέρουσα και προκλητική εικόνα.
Το αλκοόλ ήταν παρόν τόσο στις καθημερινές όσο και στις θρησκευτικές εκδηλώσεις στον αρχαίο κόσμο, και οι πιο ισχυρες ψυχοδραστικές ουσίες, όπως το όπιο και η κάνναβη, ήταν διαδεδομενες για τους φαρμακευτικούς και βαρβιτουρικους τους σκοπούς, αλλά εν τέλη, ποια στοιχεία τελικά υπάρχουν για τη χρήση ψυχοτρόπων ουσιών ειδικά στον τελετουργικό και θρησκευτικό τομέα;
Το αρχαίο ποτό Κυκεών αποτελούνταν κυρίως από νερό και κριθάρι, μαζί με άλλα συστατικά, ανάλογα με διάφορες σωζόμενες περιγραφες (βλέπε ομηρικό υμνο στη Δήμητρα). Αναφέρεται σε πρώιμα ελληνικά ποιήματα, συμπεριλαμβανομένης της Ιλιάδας και της Οδύσσειας, και το κατανάλωναν όλα τα κοινωνικά στρώματα. Ωστόσο, ο κυκεών είναι περισσότερο γνωστός επειδή καταναλωνόταν ως μέρος των τελετών που αποτελούσαν τα Ελευσίνια Μυστήρια. Πιστεύεται ότι ο Ελευσίνιος κύκεων είχε ένα ψυχοδραστικό συστατικό που επέτρεπε στους συμμετέχοντες να εισέρχονται σε μια διαφορετική συνειδησιακή κατάσταση κατά τη διάρκεια των τελετών για να διευκολύνουν την επικοινωνία και την κατανόηση με τους θεούς. Ο κοινώς υποτιθέμενος ψυχοδραστικός παράγοντας είναι η ερυσίβη, ένα είδος μύκητα που αναπτύσσεται στο κριθάρι (και σε άλλους σπόρους δημητριακών), ο οποίος, αν καταποθεί, προκαλει παραισθήσεις και σπασμούς (όχι διασκέδαση). Περιέχει, ωστόσο, ένα αλκαλοειδές (μια βάση ή ένωση) που αποτελεί πρόδρομο του LSD.
Έχει διατυπωθεί η θεωρία ότι η ερυσίβη συλλεγόταν σκόπιμα και ότι πιθανώς εφαρμοζοταν μια διαδικασία εκχύλισης προκειμένου να αφαιρεθούν ή να αποτραπούν τα τοξικά στοιχεία από το να περάσουν στο μείγμα, επιτρέποντας να γίνουν αισθητές οι πιο ψυχεδελικές της ιδιότητες (πιο διασκεδαστικές ή λιγότερο θανατηφόρες). Ωστόσο, οι δοκιμές για την απόδειξη αυτού του γεγονότος έχουν παραμείνει μέχρι στιγμής ασαφείς. Η ποσότητα που ήταν απαραίτητη για την προμήθεια χιλιάδων συμμετεχόντων με αυτόν τον ειδικά επεξεργαζομενο Κυκεώνα θα έπρεπε να είναι αρκετά μεγάλη, αλλά αν παρεχόταν μια εμπλουτισμένη έκδοση, η διαδικασία ή η μέθοδος που χρησιμοποιουταν για να γίνει ασφαλές πρέπει να ήταν αρκετά εύκολο να κρατηθεί μυστικό, όπως και παραμένει.
Μια από τις πρώτες μαρτυρίες για την παρουσία, και την πιθανή χρήση, του οπίου στον αρχαίο ελληνικό κόσμο προέρχεται από την Κρήτη. Χρονολογείται περίπου στο 1300 π.Χ., μια φιγούρα από τερακότα μιας "θεάς της παπαρούνας" που βρέθηκε σε κλειστό δωμάτιο ενός υποτιθέμενου ιερού, απεικονίζει μια γυμνόστηθη γυναικεία μορφή με φούστα και υψωμένα χέρια σε όρθια θέση, η οποία φοράει κεφαλόδεσμο που περιλαμβάνει τρία κεφάλια ή κάψουλες παπαρούνας. Οι κάψουλες φέρουν καθεμία από αυτές μια σειρά από κάθετες εγκοπές, που υποδηλώνουν ότι η μέθοδος εξαγωγής του οπίου ήταν γνωστή.
Πιο διφορούμενο, ένα σφραγιστικό δαχτυλίδι από τις Μυκήνες (περίπου 1450 π.Χ.) απεικονίζει μια καθιστή γυναικεία μορφή που πιθανώς κρατά τρεις παπαρούνες, αλλά η αποκρυπτογράφηση του νοήματος πίσω από τα σφραγιστικά δαχτυλίδια είναι αμφιλεγόμενη υπόθεση. Περαιτέρω παραδείγματα περιλαμβάνουν αρχαιοβοτανικές ενδείξεις που βρέθηκαν στην Τίρυνθα για όπιο, μια πυξίδα (περ. 1350-1300 π.Χ.) που απεικονίζει πουλιά να τρώνε παπαρούνες και μια παπαρούνα μαζί με τα ιερά κέρατα του αγιασμού από τον Παχύαμμο, και ένα ζεύγος ρυτών από ένα νεκροταφείο του Μόχλου που μοιάζουν με εγχάρακτες κάψουλες παπαρούνας. Μπορεί, ωστόσο, να είναι εύκολο να υποθέσουμε ορισμένες πτυχές της μινωικής θρησκείας, ιδίως καθώς η γλώσσα παραμένει αδιευκρίνιστη. Ο Άρθουρ Έβανς, ο οποίος ανέσκαψε την Κνωσό το 1900, ερμήνευσε μια ποικιλία σφραγιστικών δακτυλίων ως απεικονίζοντα τη συγκομιδή και την κατανάλωση ψυχοτρόπων καρπών και τελετουργιών, γεγονός που δυστυχώς δημιούργησε κάποια συσχέτιση της άγνωστης θρησκείας με τις μεταπτώσεις, την κατοχή και τη φρενίτιδα.
Στην Κύπρο έχουν βρεθεί κανάτες (των ποικιλιών White Painted και Base Ring Ware) που μοιάζουν με σπόρους οπιούχου παπαρούνας και χρονολογούνται επίσης γύρω στο 1600 με 1000 π.Χ.. Αυτές οι κανάτες ήταν ιδιαίτερα δημοφιλείς - κατασκευάζονταν στην Κύπρο και στη συνέχεια εξάγονταν σε μέρη όπως η Αίγυπτος και το Levant, όπου στη συνέχεια βρέθηκαν σε ναούς και τάφους.
Η σύγχρονη ανάλυση καταλοίπων τουλάχιστον μιας από αυτές τις κανάτες αποκάλυψε ίχνη, αν και μικρά, αλκαλοειδών οπίου. Όσον αφορά την πιθανή χρήση τους - ίσως χρίσμα. Παρομοίως, ένας σωλήνας από ελεφαντόδοντο του 12ου αιώνα π.Χ. που χρησιμοποιούνταν για τον καπνό οπίου ανακαλύφθηκε στο Κίτιον της Κύπρου σε τελετουργικό πλαίσιο.
Στην κλασική Ελλάδα, η Δήμητρα, η οποία έπαιζε σημαντικό ρόλο στα Ελευσίνια Μυστήρια, απεικονιζόταν να κρατάει κεφάλια παπαρούνας, μαζί με το σιτάρι και το κριθάρι της. Έτσι, ακόμη και πέρα από την άμεση ανθρώπινη χρήση (φαρμακευτική και μη), ο συσχετισμός μεταξύ του ιερού και του (όχι και τόσο) βέβηλου υπήρχε.
Μια από της πιος εξέχουσες θρησκευτικες προσωπικότητες στην αρχαία Ελλάδα ήταν η Πυθία, πιο γνωστή ως Μάντισσα των Δελφών. Αυτή η υψηλή ιέρεια υπηρετούσε ως μάντισσα στο ναό του Απόλλωνα στους Δελφούς, έναν ιερό χώρο που οι αρχαίοι Έλληνες θεωρούσαν ως το κέντρο του κόσμου. Αιτητές από όλο τον ελληνικό κόσμο προσέρχονταν σε αυτήν με ερωτήσεις προκειμένου να λάβουν μια (συχνά ασαφή) θεϊκή απάντηση από τον Απόλλωνα, ο οποίος μιλούσε μέσω αυτής - και οι προσκυνητές μπορούσαν, φυσικά, να παρακάμψουν τη μακρά ουρά εισόδου δίνοντας μια μεγαλύτερη δωρεά.
Η Πυθία ήταν τόσο σημαντική και αξιόπιστη που τη συμβουλεύονταν πριν από πολέμους και εκστρατείες. Όμως πώς επικοινωνούν οι άπιστοι με έναν θεό; Λοιπόν, ίσως χρειαστεί κάτι που θα βοηθήσει να διευκολύνει την επαφή. Σε αυτή την περίπτωση, ο κύριος ένοχος έχει ειπωθεί ότι είναι το αέριο. Ναι, αέριο. Το Μαντείο υποδεχόταν έναν αιτούντα στο αδύντο (μικρό, εσωτερικό δωμάτιο) όπου, καθισμένη σε ένα τρίποδο μπροστά από μια μικρή σχισμή στο έδαφος, άκουγε την ερώτησή του, εισέπνεε το αέριο από τη σχισμή και απαντούσε. Ο ίδιος ο Πλούταρχος (ο οποίος ήταν ιερέας του Απόλλωνα στο ιερό) σημείωσε ότι οι ατμοί στο άδυτο την εθεταν σε έκσταση, με τη συμπεριφορά της να ηρεμεί μόνο όταν εγκατέλειπε το τρίποδό της (Περί παρωχημένων χρησμών), και ο Στράβων έγραψε επίσης ότι οι ατμοί ενέπνεαν θεϊκά οράματα (Γεωγραφία).
Σύγχρονες έρευνες έχουν αποκαλύψει ότι, ενώ δεν υπάρχει ρωγμή στο δάπεδο του αδύτου, η τοποθεσία βρίσκεται πάνω σε δύο ρήγματα. Η σεισμοτεκτονική δραστηριότητα στην περιοχή από αυτά τα δύο ρήγματα προκάλεσε κίνηση και θέρμανση των πετρωμάτων (πετρελαιοφόρος ασβεστόλιθος), τα οποία θα απελευθέρωναν στον αέρα ελαφρά αέρια που θα προκαλούσαν στη συνέχεια ήπια ευφορία και οράματα (εννοείται ότι αυτή είναι η σύντομη εξήγηση). Τι είδους αέριο ήταν αυτό - αιθυλένιο, μεθάνιο ή κάποιο άλλο; Λοιπόν, αυτό εξακολουθεί να συζητείται.
Πηγές
Anthony, D.W. 2007. The Horse, the Wheel, and Language: How Bronze-Age Riders from the Eurasian Steppes Shaped the Modern World. Princeton University Press
Askitopoulou, H., Konsolaki, E., & Ramoutsaki, I.A. (2002). Archaeological Evidence on the use of opium in the Minoan world, International Congress Series, 1242, pp. 23-29.
Broad, W.J. For Delphic Oracle, Fumes and Visions, The New York Times, March 19 2002.
Brunner, T.F. 1973. Marijuana in Ancient Greece and Rome? The Literary Evidence, Bulletin of the History of Medicine 47(4), pp. 344-355.
Carod-Artal, F.J. (2013). Psychoactive plants in ancient Greece, Neurosciences and History, 1(1), pp.28-38.
De Boer, J.Z., Hale, J.R., & Spiller, H.A. (2002). The Delphic Oracle: A Multidisciplinary Defense of the Gaseous Vent Theory, Journal of Clinical Toxicology, 40(2), pp. 189-196.
Karageorghis, V. (1976). A twelfth-century BC opium pipe from Kition, Antiquity, 50(198), pp. 125-131.
Lewis, R., (2014). The Role of the Pythia at Delphi: Ancient and Modern Perspectives, University of South Africa.
Nencini, P. (1997). Social Pharmacology the Rules of Drug Taking: Wine and Poppy Derivatives in the Ancient World. VI. Poppies as a Source of Food and Drug, Substance Use & Misuse, 32(6), pp.757-766.
Nicgorski, A.M. (1999). Polypus and the Poppy: Two Unusual Rhyta from the Mycenaean Cemetery at Mochlos, in Meletemata. Studies in Aegean Archaeology Presented to Malcolm H. Wiener as he enters his 65th Year, Aegaeum 20, eds. Philip Betancourt, Vassos Karageorghis, Robert Laffineur, and Wolf-Dietrich Niemeier (Université de Liège, 1999) pp.537-541.
Perrine, D., Ruck, C., & Webster, P., 2000. Mixing the Kykeon: Part 1, ELEUSIS: Journal of Psychoactive Plants and Compounds, 1-8
